Co wpływa na bezpieczeństwo dźwigów osobowych?

Ciężko jest wyobrazić sobie dzisiejszy świat bez dźwigów osobowych, potocznie nazywanych windami. Są obecne w większości nowo powstałych obiektów użyteczności publicznej, biur i budynków mieszkalnych. Obecność dźwigów osobowych w budynku podnosi jego prestiż i wartość w oczach potencjalnych nabywców mieszkań i lokali użytkowych. W zależności od przeznaczenia budynku, w którym są zainstalowane, dźwigi osobowe dziennie wykonują od kilkudziesięciu do kilkuset jazd. Każdego dnia mogą obsłużyć nawet kilka tysięcy pasażerów. Bezpieczeństwo przy korzystaniu z dźwigów osobowych stanowi zatem szczególnie ważną kwestię. Choć łatwo o tym zapomnieć, patrząc na nowoczesne wnętrza kabin współczesnych wind, dźwig osobowy jest potężną i skomplikowaną maszyną. Mimo, że wypadki z udziałem dźwigów osobowych należą do rzadkości, nie należy ich lekceważyć.

Czy korzystanie z dźwigów osobowych jest bezpieczne?

Od czasu uruchomienia pierwszej w pełni funkcjonalnej windy z napędem elektrycznym w 1880 roku oraz wprowadzenia na początku XX wieku rozwiązań technicznych takich jak stal konstrukcyjna i żelbet, umożliwiających powstawanie budynków wysokościowych, liczba obiektów wielokondygnacyjnych znacznie wzrosła. Obejmuje ona nie tylko biurowce czy obiekty przemysłowe, ale przede wszystkim budynki mieszkalne. Dźwigi osobowe stały się nie tyle udogodnieniem, pozwalającym na szybkie przemieszczanie się między piętrami, co niezbędnym elementem wyposażenia budynku, umożliwiającym poruszanie się osobom starszym, cierpiącym na różne dolegliwości czy z rozmaitymi niepełnosprawnościami. Obowiązujące dziś regulacje nakładają na inwestorów obowiązek instalacji wind w domach wielorodzinnych o pięciu kondygnacjach. Niewykluczone, że planowane nowelizacje obniżą ten wymóg. Tak powszechne stosowanie dźwigów osobowych wymaga jednak bardzo rygorystycznego podejścia do kwestii związanych z bezpieczeństwem – wyjaśnia Dariusz Brzeziak, przedstawiciel firmy DOLPOL-DŹWIG, specjalizującej się w montażu i konserwacji dźwigów osobowych oraz innych urządzeń dźwigowych.

Aby uświadomić sobie skalę wypadków z udziałem dźwigów osobowych, należy zauważyć, że są one urządzeniami transportowymi, należącymi do najczęściej wykorzystywanych środków lokomocji. Tylko w Polsce zainstalowanych jest obecnie ponad 80 tysięcy dźwigów osobowych, z których większość znajduje się w wielokondygnacyjnych budynkach mieszkalnych. Przy średnim obciążeniu większości z nich daje to liczbę pasażerów przynajmniej zbliżoną do liczby osób korzystających codziennie z transportu samochodowego. Liczba wypadków związanych z korzystaniem z wind jest o kilka rzędów wielkości mniejsza niż w przypadku ruchu drogowego. Co więcej, zdecydowana ich większość dotyczy dźwigów, które znajdowały się w złym stanie technicznym. W przypadku nowych i kilku-, a nawet kilkunastoletnich urządzeń nawet pomniejsze incydenty zdarzają się sporadycznie. Nie oznacza to jednak, że sprawę bezpieczeństwa wind można bagatelizować.

Jakie systemy czuwają nad bezpieczeństwem pasażerów dźwigu osobowego?

Obawy związane z korzystaniem z wind wynikają z pojawiających się co jakiś czas doniesień o awariach, zakończonych rzekomo upadkami kabin z dużej wysokości. Jak zapewniają specjaliści, mimo chwytliwych tytułów newsów, przywodzących na myśl mrożące krew w żyłach sceny z filmów akcji, w normalnych warunkach eksploatacji sytuacja upadku kabiny dźwigu na dno szybu jest właściwie niemożliwa. Ma to związek zarówno z samą konstrukcją windy, jak i zastosowanymi elementami bezpieczeństwa.

Klasyczna konstrukcja windy z napędem elektrycznym to kabina, która jest podnoszona i opuszczana wewnątrz szybu windowego, poruszając się na specjalnych prowadnicach, stabilizujących jej przemieszczanie. Ruch jest możliwy dzięki systemowi lin, które są z jednej strony połączone z kabiną, a z drugiej z przeciwwagą, która porusza się w kierunku przeciwnym do kabiny, wykorzystując oddzielne prowadnice. Kabina zawieszona jest na przynajmniej kilku linach, wykonanych ze stali lub stalowego rdzenia w otulinie z tworzywa sztucznego. Każda z lin byłaby w stanie samodzielnie utrzymać masę maksymalnie obciążonej kabiny. Masę przeciwwagi dobiera się tak, aby układ pozostał w równowadze. Ruch kabiny i przeciwwagi jest możliwy dzięki sprzężeniu ciernemu występującemu między linami a kołem linowym, napędzanym za pośrednictwem silnika elektrycznego. Silnik elektryczny jest wyposażony w hamulec, który w pozycji domyślnej mechanicznie blokuje ruch koła, zwykle za sprawą działającej na szczęki hamulcowe sprężyny. Ruch koła jest możliwy dopiero po zwolnieniu mechanizmu. Dzięki zastosowaniu takiej konstrukcji, w razie awarii zasilania szczęki zacisną się i kabina przestanie się poruszać. W przypadku zatrzymania się między piętrami konieczna jest interwencja konserwatora, który ręcznie zwolni hamulec, umożliwiając kabinie dojazd do przystanku. Nowsze dźwigi są często wyposażone w tak zwany zjazd awaryjny – specjalny system wyposażony w akumulator, który w przypadku awarii zasilania umożliwi kabinie automatyczny dojazd do najbliższego przystanku.

Innym elementem mającym wpływ na bezpieczną eksploatację dźwigu osobowego jest ogranicznik prędkości. Jest to urządzenie mechaniczne, które może być zamontowane w maszynowni lub na ramie kabiny, a jego zadaniem jest zablokowanie kabiny na prowadnicach w momencie, gdy kabina zacznie się przemieszczać z prędkością większą od przewidzianej. Najczęściej stosowany jest tu mechanizm w postaci obracającej się po kole linowym rolki, połączonej dźwignią z zapadką, utrzymywaną w położeniu odblokowującym działanie za sprawą sprężyny. Przy przekroczeniu założonej prędkości obrotowej koła linowego, a zarazem zwiększeniu prędkości rolki siła odśrodkowa przekracza wartość siły działania sprężyny i tym samym wypycha zapadkę w położenie powodujące zablokowanie koła. Prowadzi to do aktywowania chwytaczy, a także do odłączenia zasilania silnika sterującego kołem linowym i zaciśnięcia szczęk hamulcowych.

Zadaniem chwytaczy jest zaciśnięcie się na prowadnicach kabiny (a w niektórych przypadkach również przeciwwagi) i jej zatrzymanie w przypadku zadziałania ogranicznika prędkości: wskutek awarii silnika i niekontrolowanego zwiększenia obrotów lub zerwania jednej z lin, na których zawieszone są kabina i przeciwwaga. Chwytacze najczęściej mają działanie progresywne, czyli stopniowe, co pozwala na uniknięcie gwałtownych szarpnięć i nagłych dużych obciążeń wewnątrz kabiny. Chwytacze działają dzięki sprzężeniu ciernemu płytki oporowej z prowadnicą. Po aktywowaniu urządzenia płytka, podobna do klocka hamulcowego, jest dociskana z narastającą siłą do prowadnicy dzięki mechanizmowi, złożonemu ze specjalnej krzywki z rolką hamującą oraz wytwarzającemu odpowiedni nacisk zespołowi sprężyn talerzowych.

Elementem zabezpieczającym montowanym w dolnej części szybu są zderzaki, których zadaniem jest amortyzowanie ewentualnego uderzenia kabiny, a także stworzenie bezpiecznej strefy w sytuacji, w której podczas awarii w szybie przebywałby konserwator dźwigu. Stosuje się zderzaki sprężynowe (obecne w większości starych dźwigów), hydrauliczne lub elastomerowe (najbardziej popularne współcześnie). Zderzaki są montowane zarówno pod kabiną, jak i pod przeciwwagą dźwigu.

Warto pamiętać, że poza systemami mechanicznymi w nowoczesnych windach instaluje się wiele czujników i rozwiązań korzystających z układów elektronicznych. Sterują one pracą wind, zabezpieczają przed przypadkowym otwarciem drzwi przystankowych czy reagują na nadmierne obciążenie dźwigu lub nieprawidłową pracę jego elementów. Fotokomórki lub kurtyny świetlne zapobiegają zamknięciu drzwi w czasie, gdy znajduje się w nich pasażer. Wykorzystywane są także czujniki rejestrujące zbliżanie się do drzwi przystankowych pasażera, i wywołujące opóźnienie ich zamknięcia. Odpowiednie czujniki pozwalają też na pomiar prędkości kabiny oraz precyzyjny pomiar jej pozycji w trakcie zatrzymywania się dźwigu na przystankach. Systemy elektroniczne są nieocenioną pomocą dla konserwatorów dźwigów, ponieważ rejestrują kody błędów występujących podczas pracy urządzenia, co znacznie usprawnia proces ustalania przyczyn awarii.

Jakie warunki muszą być spełnione, by dźwig osobowy mógł być bezpiecznie eksploatowany?

Aby zapewnić bezpieczeństwo osobom korzystającym z dźwigów osobowych, administrator lub właściciel budynku ma obowiązek poddawania dźwigów konserwacji i przeglądom wykonywanym przez osobę posiadającą odpowiednie kwalifikacje. Częstotliwość konserwacji określa producent urządzenia. Jeżeli producent nie podał własnych wytycznych, zgodnie z obowiązującymi przepisami przegląd konserwacyjny powinien być dokonywany co 30 dni. Zapewnienie ciągłości konserwacji wiąże się z koniecznością zawarcia odpowiedniej umowy z wybranym konserwatorem lub firmą zajmującą się wykonywaniem tego typu usług.

Podstawowym warunkiem bezpiecznej eksploatacji dźwigu pozostaje jego dobry stan techniczny. Organem kontrolującym stan techniczny urządzeń transportu bliskiego w Polsce jest Urząd Dozoru Technicznego (UDT). Każda nowa, zmodernizowana lub naprawiona winda musi uzyskać tzw. decyzję zezwalającą na eksploatację. Inspektor UDT weryfikuje dokumentację dźwigu, sprawdza jego stan techniczny oraz wyposażenie i przygotowanie do eksploatacji. Po uzyskaniu dopuszczenia do eksploatacji dźwigi przechodzą kontrole w postaci badań okresowych, eksploatacyjnych (doraźnych) oraz powypadkowych (poawaryjnych). Badanie okresowe dźwigu osobowego jest wykonywane raz w roku i obejmuje ocenę stanu technicznego urządzenia, sprawdzenie, czy zostały zrealizowane zalecenia inspektora z poprzedniego badania i weryfikację uprawnień konserwatorów, protokołu pomiarów rezystancji instalacji elektrycznej, księgi rewizyjnej i dziennika konserwacji. Badania eksploatacyjne są prowadzone po wykonaniu modernizacji lub naprawy. Badania poawaryjne przeprowadza się po poważnym uszkodzeniu dźwigu lub nieszczęśliwym wypadku podczas jego eksploatacji albo konserwacji. 

Zgodnie z zaleceniem Komisji Europejskiej nr 95/216/EC, zarówno Urząd Dozoru Technicznego, jak i przedsiębiorstwa, zajmujące się konserwacją dźwigów regularnie zachęcają administratorów budynków do modernizowania i dostosowywania dźwigów do nowych przepisów oraz współczesnych możliwości technicznych. Zdecydowana większość wind, około połowy ich ogólnej liczby, pochodzi z lat 1970–1990 i nie zawsze spełnia współczesne standardy bezpieczeństwa. Przykładowymi problemami, będącymi przyczyną dużej części wypadków, są brak wewnętrznych drzwi zamykających kabinę, kłopoty z działaniem systemu ryglującego drzwi przystankowe oraz problemy z wadliwym działaniem przestarzałego systemu sterowania. Zniwelowanie tych problemów nie zawsze musi być związane z wymianą całego dźwigu na nowy. W wielu wypadkach mądrze zaplanowana i przeprowadzona modernizacja pozwala na wyraźną poprawę komfortu i bezpieczeństwa użytkowania windy poprzez wymianę zużytych i przestarzałych komponentów i pozostawieniu elementów pozostających w dobrym stanie technicznym, takich jak prowadnice czy zderzaki. Pod koniec roku 2018 weszło w życie rozporządzenie, nakładające na zarządców i właścicieli budynków obowiązek wyznaczenia resursu eksploatowanych dźwigów, czyli wykonania szczegółowej oceny zużycia podzespołów. Resurs jest okresem, po którego upływie należy poddać urządzenie przeglądowi specjalnemu, czyli badaniu, które wskaże zakres i termin prac, które należy wykonać, aby urządzenie mogło w dalszym ciągu być bezpiecznie eksploatowane.

Aby móc kierować samochodem osobowym, należy ukończyć szkolenie, a następnie zdać egzamin, poświadczający, że kandydat na kierowcę potrafi obsługiwać urządzenie i jest świadomy zasad uczestnictwa w ruchu drogowym. Dźwig osobowy jest nie mniej skomplikowanym urządzeniem. Chociaż obsługa dźwigu osobowego nie wymaga szkolenia i egzaminu (w przeciwieństwie do dźwigów towarowych, do których obsługi wymagane są specjalne uprawnienia), pamiętajmy, że mimo zastosowanych systemów bezpieczeństwa i mechanizmów kontroli systemowej, to my sami w ogromnej mierze odpowiadamy za własne bezpieczeństwo. Korzystajmy z dźwigów osobowych zgodnie z ich przeznaczeniem i pamiętajmy, że dzieci do lat 12 powinny poruszać się windą zawsze pod nadzorem osoby dorosłej.